पाणिनि महर्षि विरचिता अष्टाध्यायी
द्वितीयाध्याये चतुर्थः पादः
द्विगुरेकवचनम् ॥ २,४.१ ॥
द्वन्द्वश्च प्राणितूर्यसेनाङ्गानाम् ॥ २,४.२ ॥
अनुवादे चरणानाम् ॥ २,४.३ ॥
अध्वर्युक्रतुरनपुंसकम् ॥ २,४.४ ॥
अध्ययनतोऽविप्रकृष्टाख्यानाम् ॥ २,४.५ ॥
जातिरप्राणिनाम् ॥ २,४.६ ॥
विशिष्टलिङ्गो नदी देशोऽग्रामाः ॥ २,४.७ ॥
क्षुद्रजन्तवः ॥ २,४.८ ॥
येषां च विरोधः शाश्वतिकः ॥ २,४.९ ॥
शूद्राणामनिरवसितानाम् ॥ २,४.१० ॥
गवाश्वप्रभृतीनि च ॥ २,४.११ ॥
विभाषा वृक्षमृगतृणधान्यव्यञ्जनपशुशकुन्यश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराणाम् ॥ २,४.१२ ॥
विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि ॥ २,४.१३ ॥
न दधिपयादीनि ॥ २,४.१४ ॥
अधिकरनैतावत्त्वे च ॥ २,४.१५ ॥
विभाषा समीपे ॥ २,४.१६ ॥
स नपुंसकम् ॥ २,४.१७ ॥
अव्ययीभावश्च ॥ २,४.१८ ॥
तत्पुरुषोऽनञ्कर्मधारयः ॥ २,४.१९ ॥
सञ्ज्ञायां कन्तोशीनरेषु ॥ २,४.२० ॥
उपज्ञोपक्रमं तदाद्याचिख्यासायाम् ॥ २,४.२१ ॥
छाया बाहुल्ये ॥ २,४.२२ ॥
सभा राजाऽमनुस्यपूर्वा ॥ २,४.२३ ॥
अशाला च ॥ २,४.२४ ॥
विभाषा सेनासुराच्छायाशालानिशानाम् ॥ २,४.२५ ॥
परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः ॥ २,४.२६ ॥
पूर्ववदश्ववडवौ ॥ २,४.२७ ॥
हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च छन्दसि ॥ २,४.२८ ॥
रात्राह्नाहाः पुंसि ॥ २,४.२९ ॥
अपथं नपुंसकम् ॥ २,४.३० ॥
अर्धर्चाः पुंसि च ॥ २,४.३१ ॥
इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ॥ २,४.३२ ॥
एतदस्त्रतसोस्त्रतसौ चानुदातौ ॥ २,४.३३ ॥
द्वितीयाटौस्स्वेनः ॥ २,४.३४ ॥
आर्धधातुके ॥ २,४.३५ ॥
अदो जग्धिर्ल्यप्ति किति ॥ २,४.३६ ॥
लुङ्सनोर्घसॢ ॥ २,४.३७ ॥
घञपोश्च ॥ २,४.३८ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.३९ ॥
लिट्यन्तरस्याम् ॥ २,४.४० ॥
वेञो वयिः ॥ २,४.४१ ॥
हनो वध लिङि ॥ २,४.४२ ॥
लुङि च ॥ २,४.४३ ॥
आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ॥ २,४.४४ ॥
इणो गा लुङि ॥ २,४.४५ ॥
णौ गमिरबोधने ॥ २,४.४६ ॥
सनि च ॥ २,४.४७ ॥
इङश्च ॥ २,४.४८ ॥
गाङ्लिटि ॥ २,४.४९ ॥
विभाषा लुङॢङोः ॥ २,४.५० ॥
णौ च संश्चङोः ॥ २,४.५१ ॥
अस्तेर्भूः ॥ २,४.५२ ॥
ब्रुवो बचिः ॥ २,४.५३ ॥
चक्षिङः ख्याञ् ॥ २,४.५४ ॥
वा लिटि ॥ २,४.५५ ॥
अजेर्व्यघञपोः ॥ २,४.५६ ॥
वा यौ ॥ २,४.५७ ॥
ण्यक्षत्रियार्षञितो यूनि लुगणिञोः ॥ २,४.५८ ॥
पैलादिब्यश्च ॥ २,४.५९ ॥
इञः प्राचाम् ॥ २,४.६० ॥
न तौल्वलिभ्यः ॥ २,४.६१ ॥
तद्राजस्य बहुषु तेन+एवास्त्रियाम् ॥ २,४.६२ ॥
यस्कादिभ्यो गोत्रे ॥ २,४.६३ ॥
यञञोश्च ॥ २,४.६४ ॥
अत्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगोतमाङ्गिरोभ्यश्च ॥ २,४.६५ ॥
बह्वचिञः प्राच्यभ्रतेषु ॥ २,४.६६ ॥
न गोपवनादिभ्यः ॥ २,४.६७ ॥
तिककितवादिभ्यो द्वन्द्वे ॥ २,४.६८ ॥
उपकादिभ्योऽन्यतरस्यामद्वन्द्वे ॥ २,४.६९ ॥
आगस्त्यकौण्डिन्ययोरगस्तिकुण्डिनच् ॥ २,४.७० ॥
सुपो धातुप्रातिपदिकयोः ॥ २,४.७१ ॥
अदिप्रभृतिभ्यः शपः ॥ २,४.७२ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.७३ ॥
यङोऽचि च ॥ २,४.७४ ॥
जुहोत्यादिभ्यः श्लुः ॥ २,४.७५ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.७६ ॥
गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु ॥ २,४.७७ ॥
विभाषा घ्राधेट्शाच्छासः ॥ २,४.७८ ॥
तनादिभ्यस्तथासोः ॥ २,४.७९ ॥
मन्त्रे घसह्वरनशवृदहाद्वृच्कृगमिजनिभ्यो लेः ॥ २,४.८० ॥
आमः ॥ २,४.८१ ॥
अव्ययादाप्सुपः ॥ २,४.८२ ॥
नाव्ययीभावादतोऽम् त्वपञ्चम्याः ॥ २,४.८३ ॥
तृतीयासप्तम्योर्बहुलम् ॥ २,४.८४ ॥
लुटः प्रथमस्य डारौरसः ॥ २,४.८५ ॥इति पाणिनि महर्षि विरचिताष्टाध्यायी मध्ये
द्वन्द्वश्च प्राणितूर्यसेनाङ्गानाम् ॥ २,४.२ ॥
अनुवादे चरणानाम् ॥ २,४.३ ॥
अध्वर्युक्रतुरनपुंसकम् ॥ २,४.४ ॥
अध्ययनतोऽविप्रकृष्टाख्यानाम् ॥ २,४.५ ॥
जातिरप्राणिनाम् ॥ २,४.६ ॥
विशिष्टलिङ्गो नदी देशोऽग्रामाः ॥ २,४.७ ॥
क्षुद्रजन्तवः ॥ २,४.८ ॥
येषां च विरोधः शाश्वतिकः ॥ २,४.९ ॥
शूद्राणामनिरवसितानाम् ॥ २,४.१० ॥
गवाश्वप्रभृतीनि च ॥ २,४.११ ॥
विभाषा वृक्षमृगतृणधान्यव्यञ्जनपशुशकुन्यश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराणाम् ॥ २,४.१२ ॥
विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि ॥ २,४.१३ ॥
न दधिपयादीनि ॥ २,४.१४ ॥
अधिकरनैतावत्त्वे च ॥ २,४.१५ ॥
विभाषा समीपे ॥ २,४.१६ ॥
स नपुंसकम् ॥ २,४.१७ ॥
अव्ययीभावश्च ॥ २,४.१८ ॥
तत्पुरुषोऽनञ्कर्मधारयः ॥ २,४.१९ ॥
सञ्ज्ञायां कन्तोशीनरेषु ॥ २,४.२० ॥
उपज्ञोपक्रमं तदाद्याचिख्यासायाम् ॥ २,४.२१ ॥
छाया बाहुल्ये ॥ २,४.२२ ॥
सभा राजाऽमनुस्यपूर्वा ॥ २,४.२३ ॥
अशाला च ॥ २,४.२४ ॥
विभाषा सेनासुराच्छायाशालानिशानाम् ॥ २,४.२५ ॥
परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः ॥ २,४.२६ ॥
पूर्ववदश्ववडवौ ॥ २,४.२७ ॥
हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च छन्दसि ॥ २,४.२८ ॥
रात्राह्नाहाः पुंसि ॥ २,४.२९ ॥
अपथं नपुंसकम् ॥ २,४.३० ॥
अर्धर्चाः पुंसि च ॥ २,४.३१ ॥
इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ॥ २,४.३२ ॥
एतदस्त्रतसोस्त्रतसौ चानुदातौ ॥ २,४.३३ ॥
द्वितीयाटौस्स्वेनः ॥ २,४.३४ ॥
आर्धधातुके ॥ २,४.३५ ॥
अदो जग्धिर्ल्यप्ति किति ॥ २,४.३६ ॥
लुङ्सनोर्घसॢ ॥ २,४.३७ ॥
घञपोश्च ॥ २,४.३८ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.३९ ॥
लिट्यन्तरस्याम् ॥ २,४.४० ॥
वेञो वयिः ॥ २,४.४१ ॥
हनो वध लिङि ॥ २,४.४२ ॥
लुङि च ॥ २,४.४३ ॥
आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ॥ २,४.४४ ॥
इणो गा लुङि ॥ २,४.४५ ॥
णौ गमिरबोधने ॥ २,४.४६ ॥
सनि च ॥ २,४.४७ ॥
इङश्च ॥ २,४.४८ ॥
गाङ्लिटि ॥ २,४.४९ ॥
विभाषा लुङॢङोः ॥ २,४.५० ॥
णौ च संश्चङोः ॥ २,४.५१ ॥
अस्तेर्भूः ॥ २,४.५२ ॥
ब्रुवो बचिः ॥ २,४.५३ ॥
चक्षिङः ख्याञ् ॥ २,४.५४ ॥
वा लिटि ॥ २,४.५५ ॥
अजेर्व्यघञपोः ॥ २,४.५६ ॥
वा यौ ॥ २,४.५७ ॥
ण्यक्षत्रियार्षञितो यूनि लुगणिञोः ॥ २,४.५८ ॥
पैलादिब्यश्च ॥ २,४.५९ ॥
इञः प्राचाम् ॥ २,४.६० ॥
न तौल्वलिभ्यः ॥ २,४.६१ ॥
तद्राजस्य बहुषु तेन+एवास्त्रियाम् ॥ २,४.६२ ॥
यस्कादिभ्यो गोत्रे ॥ २,४.६३ ॥
यञञोश्च ॥ २,४.६४ ॥
अत्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगोतमाङ्गिरोभ्यश्च ॥ २,४.६५ ॥
बह्वचिञः प्राच्यभ्रतेषु ॥ २,४.६६ ॥
न गोपवनादिभ्यः ॥ २,४.६७ ॥
तिककितवादिभ्यो द्वन्द्वे ॥ २,४.६८ ॥
उपकादिभ्योऽन्यतरस्यामद्वन्द्वे ॥ २,४.६९ ॥
आगस्त्यकौण्डिन्ययोरगस्तिकुण्डिनच् ॥ २,४.७० ॥
सुपो धातुप्रातिपदिकयोः ॥ २,४.७१ ॥
अदिप्रभृतिभ्यः शपः ॥ २,४.७२ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.७३ ॥
यङोऽचि च ॥ २,४.७४ ॥
जुहोत्यादिभ्यः श्लुः ॥ २,४.७५ ॥
बहुलं छन्दसि ॥ २,४.७६ ॥
गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु ॥ २,४.७७ ॥
विभाषा घ्राधेट्शाच्छासः ॥ २,४.७८ ॥
तनादिभ्यस्तथासोः ॥ २,४.७९ ॥
मन्त्रे घसह्वरनशवृदहाद्वृच्कृगमिजनिभ्यो लेः ॥ २,४.८० ॥
आमः ॥ २,४.८१ ॥
अव्ययादाप्सुपः ॥ २,४.८२ ॥
नाव्ययीभावादतोऽम् त्वपञ्चम्याः ॥ २,४.८३ ॥
तृतीयासप्तम्योर्बहुलम् ॥ २,४.८४ ॥
लुटः प्रथमस्य डारौरसः ॥ २,४.८५ ॥इति पाणिनि महर्षि विरचिताष्टाध्यायी मध्ये
द्वितीयाध्याये चतुर्थः पादः
