पाणिनि महर्षि विरचिता अष्टाध्यायी
द्वितीयाध्याये प्रथमः पादः
समर्थः पदविधिः ॥ २,१.१ ॥
सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे ॥ २,१.२ ॥
प्राक्कडारात्समासः ॥ २,१.३ ॥
सह सुपा ॥ २,१.४ ॥
अव्ययीभवः ॥ २,१.५ ॥
अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासम्प्रतिशब्दप्रादुर्भावपश्चाद्यथानुपूर्व्ययौगपद्यसादृश्यसम्पत्तिसाकल्यान्तव्चनेषु ॥ २,१.६ ॥
यथाऽसादृश्ये ॥ २,१.७ ॥
यावदवधारणे ॥ २,१.८ ॥
सुप्प्रैत्ना मात्रार्थे ॥ २,१.९ ॥
अक्षशलाकासङ्ख्याः परिणा ॥ २,१.१० ॥
विभाषा ॥ २,१.११ ॥
अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या ॥ २,१.१२ ॥
आङ्मर्यादाभिविध्योः ॥ २,१.१३ ॥
लक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्ये ॥ २,१.१४ ॥
अनुर्यत्समया ॥ २,१.१५ ॥
यस्य च आयामः ॥ २,१.१६ ॥
तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च ॥ २,१.१७ ॥
पारे मध्ये षष्ठ्या वा ॥ २,१.१८ ॥
सङ्ख्या वंश्येन ॥ २,१.१९ ॥
नदीभिश्च ॥ २,१.२० ॥
अन्यपदर्थे च सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.२१ ॥
तत्पुरुषः ॥ २,१.२२ ॥
द्विगुश्च ॥ २,१.२३ ॥
द्विदीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापनैः ॥ २,१.२४ ॥
स्वयं क्तेन ॥ २,१.२५ ॥
खट्वा क्षेपे ॥ २,१.२६ ॥
सामि ॥ २,१.२७ ॥
कालाः ॥ २,१.२८ ॥
अत्यन्तसंयोगे च ॥ २,१.२९ ॥
तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन ॥ २,१.३० ॥
पूर्वसदृशसमोनार्थकलहनिपुणमिश्रश्लक्ष्णैः ॥ २,१.३१ ॥
कर्तृकर्णे दृता बहुलम् ॥ २,१.३२ ॥
कृत्यैरधिकार्थवचने ॥ २,१.३३ ॥
अन्नेन व्यञ्जनम् ॥ २,१.३४ ॥
भक्ष्येण मिश्रीकरनम् ॥ २,१.३५ ॥
चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः ॥ २,१.३६ ॥
पञ्चमी भयेन ॥ २,१.३७ ॥
अपेतापोढमुक्तपतितापत्रस्तैरल्पशः ॥ २,१.३८ ॥
स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन ॥ २,१.३९ ॥
सप्तमी शौण्डैः ॥ २,१.४० ॥
सिद्धशुष्कपक्वबन्धैश्च ॥ २,१.४१ ॥
ध्वाङ्क्षेन क्षेपे ॥ २,१.४२ ॥
क्र्त्यैरृणे ॥ २,१.४३ ॥
सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.४४ ॥
क्तेनाहोरात्रावयवाः ॥ २,१.४५ ॥
तत्र ॥ २,१.४६ ॥
क्षेपे ॥ २,१.४७ ॥
पात्रेसमितादयश्च ॥ २,१.४८ ॥
पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणानवकेवलाः समानाधिकरणेन ॥ २,१.४९ ॥
दिक्सङ्ख्ये सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.५० ॥
तद्धितर्थोत्तरपदसमाहारे च ॥ २,१.५१ ॥
सङ्ख्यापूर्वो द्विगुः ॥ २,१.५२ ॥
कुत्सितानि कुत्सनैः ॥ २,१.५३ ॥
पापाणके कुत्सितैः ॥ २,१.५४ ॥
उपमानानि सामान्यवचनैः ॥ २,१.५५ ॥
उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे ॥ २,१.५६ ॥
विशेसनं विशेष्येण बहुलम् ॥ २,१.५७ ॥
पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीराश्च ॥ २,१.५८ ॥
श्रेण्यादयः कृतादिभिः ॥ २,१.५९ ॥
क्तेन नञ्विशिष्टेनानञ् ॥ २,१.६० ॥
सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः ॥ २,१.६१ ॥
वृन्दरकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम् ॥ २,१.६२ ॥
कतरकतमौ जातिपरिप्रश्ने ॥ २,१.६३ ॥
किं क्षेपे ॥ २,१.६४ ॥
पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्तैर्जातिः ॥ २,१.६५ ॥
प्रशंसावचनैश्च ॥ २,१.६६ ॥
युवा खलतिपालितवलिनजरतीभिः ॥ २,१.६७ ॥
कृत्यतुल्याख्या अजात्या ॥ २,१.६८ ॥
वर्णो वर्णेन ॥ २,१.६९ ॥
कुमारः श्रमणादिभिः ॥ २,१.७० ॥
चतुष्पादो गर्भिण्या ॥ २,१.७१ ॥
मयूरव्यंसकादयश्च ॥ २,१.७२ ॥
सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे ॥ २,१.२ ॥
प्राक्कडारात्समासः ॥ २,१.३ ॥
सह सुपा ॥ २,१.४ ॥
अव्ययीभवः ॥ २,१.५ ॥
अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासम्प्रतिशब्दप्रादुर्भावपश्चाद्यथानुपूर्व्ययौगपद्यसादृश्यसम्पत्तिसाकल्यान्तव्चनेषु ॥ २,१.६ ॥
यथाऽसादृश्ये ॥ २,१.७ ॥
यावदवधारणे ॥ २,१.८ ॥
सुप्प्रैत्ना मात्रार्थे ॥ २,१.९ ॥
अक्षशलाकासङ्ख्याः परिणा ॥ २,१.१० ॥
विभाषा ॥ २,१.११ ॥
अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या ॥ २,१.१२ ॥
आङ्मर्यादाभिविध्योः ॥ २,१.१३ ॥
लक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्ये ॥ २,१.१४ ॥
अनुर्यत्समया ॥ २,१.१५ ॥
यस्य च आयामः ॥ २,१.१६ ॥
तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च ॥ २,१.१७ ॥
पारे मध्ये षष्ठ्या वा ॥ २,१.१८ ॥
सङ्ख्या वंश्येन ॥ २,१.१९ ॥
नदीभिश्च ॥ २,१.२० ॥
अन्यपदर्थे च सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.२१ ॥
तत्पुरुषः ॥ २,१.२२ ॥
द्विगुश्च ॥ २,१.२३ ॥
द्विदीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापनैः ॥ २,१.२४ ॥
स्वयं क्तेन ॥ २,१.२५ ॥
खट्वा क्षेपे ॥ २,१.२६ ॥
सामि ॥ २,१.२७ ॥
कालाः ॥ २,१.२८ ॥
अत्यन्तसंयोगे च ॥ २,१.२९ ॥
तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन ॥ २,१.३० ॥
पूर्वसदृशसमोनार्थकलहनिपुणमिश्रश्लक्ष्णैः ॥ २,१.३१ ॥
कर्तृकर्णे दृता बहुलम् ॥ २,१.३२ ॥
कृत्यैरधिकार्थवचने ॥ २,१.३३ ॥
अन्नेन व्यञ्जनम् ॥ २,१.३४ ॥
भक्ष्येण मिश्रीकरनम् ॥ २,१.३५ ॥
चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः ॥ २,१.३६ ॥
पञ्चमी भयेन ॥ २,१.३७ ॥
अपेतापोढमुक्तपतितापत्रस्तैरल्पशः ॥ २,१.३८ ॥
स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन ॥ २,१.३९ ॥
सप्तमी शौण्डैः ॥ २,१.४० ॥
सिद्धशुष्कपक्वबन्धैश्च ॥ २,१.४१ ॥
ध्वाङ्क्षेन क्षेपे ॥ २,१.४२ ॥
क्र्त्यैरृणे ॥ २,१.४३ ॥
सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.४४ ॥
क्तेनाहोरात्रावयवाः ॥ २,१.४५ ॥
तत्र ॥ २,१.४६ ॥
क्षेपे ॥ २,१.४७ ॥
पात्रेसमितादयश्च ॥ २,१.४८ ॥
पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणानवकेवलाः समानाधिकरणेन ॥ २,१.४९ ॥
दिक्सङ्ख्ये सञ्ज्ञायाम् ॥ २,१.५० ॥
तद्धितर्थोत्तरपदसमाहारे च ॥ २,१.५१ ॥
सङ्ख्यापूर्वो द्विगुः ॥ २,१.५२ ॥
कुत्सितानि कुत्सनैः ॥ २,१.५३ ॥
पापाणके कुत्सितैः ॥ २,१.५४ ॥
उपमानानि सामान्यवचनैः ॥ २,१.५५ ॥
उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे ॥ २,१.५६ ॥
विशेसनं विशेष्येण बहुलम् ॥ २,१.५७ ॥
पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीराश्च ॥ २,१.५८ ॥
श्रेण्यादयः कृतादिभिः ॥ २,१.५९ ॥
क्तेन नञ्विशिष्टेनानञ् ॥ २,१.६० ॥
सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः ॥ २,१.६१ ॥
वृन्दरकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम् ॥ २,१.६२ ॥
कतरकतमौ जातिपरिप्रश्ने ॥ २,१.६३ ॥
किं क्षेपे ॥ २,१.६४ ॥
पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्तैर्जातिः ॥ २,१.६५ ॥
प्रशंसावचनैश्च ॥ २,१.६६ ॥
युवा खलतिपालितवलिनजरतीभिः ॥ २,१.६७ ॥
कृत्यतुल्याख्या अजात्या ॥ २,१.६८ ॥
वर्णो वर्णेन ॥ २,१.६९ ॥
कुमारः श्रमणादिभिः ॥ २,१.७० ॥
चतुष्पादो गर्भिण्या ॥ २,१.७१ ॥
मयूरव्यंसकादयश्च ॥ २,१.७२ ॥
इति पाणिनि महर्षि विरचिताष्टाध्यायी मध्ये
द्वितीयाध्याये प्रथमः पादः
No comments:
Post a Comment